CENUB-İ GARBİ KAFKAS CUMHURİYETİ HÜKÜMETİ
Kars halkı bu hassas durum üzerine bölgenin yeniden İngilizler tarafından işgal edileceğini düşünerek hızla bir örgütlenmeye girişir. Bu örgütlenme, Kars Milli İslam Şurası’nı kuran ve aynı zamanda Yakup Şevket Paşa’dan Kars’ı devralan geçici bir konseydir. Başında Fahrettin Erdoğan bulunmaktadır.
Konsey, Hükümet Başkanı Fahrettin Erdoğan, Yenigazili Hayrullah Dağlı, Ahmetoğlu Tagı, Karaçantalı Hacıoğlu Ahmet, Ahıskalı Efsal, Ahıskalı Behçet Bey, Albay İsrafil, Stefan Vafiyadis, Maksutoğlu Hasan Bey’den oluşur. Bu geçici yönetim I. Kars Kongresi’ni örgütler.
I. Kars Kongresi, mandacılığı kesinlikle kabul etmeyen, İngiliz işgaline karşı bağımsız bir Kars yönetimi isteyen bir anlayışla toplanır. Bugünkü Gazi Ahmet Muhtar Pasa Konağı'nda 250 kişilik katılımla yeni bir yönetim oluşturulur. Bu yönetimdeki isimler şunlardır: Cihangirzade İbrahim, Cihangir zade Hasanhan, Yeni Gazili Hayrullah Dağlı, Karaçantalı Hacıoğlu Ahmet, Revanlı Ahutoğlu Tağı, Hacı Abbasoğlu Kerbelayi Mehmet, Halilbeyoğlu Ali, Dr. Esat (Gaziyev), Talınlı Hüseyin, Hamsioğlu Rasim, Molla Bilal, Hafızoğlu Hüseyin, Fahrettin Erdoğan, Ali Rıza Ataman, Maksutoğlu Hasan Bey, Alibeyoğlu Mehmet.
I
. Kongre'de seçilenler, II. Kongre'de hükümet organı olarak görev alırlar. Aynı kongrenin devamı olan ve yetmiş delegenin katıldığı 30 Kasım 1918’deki toplantıda Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti resmen kurulur.
Hükümet Başkanlığı’na Cihangiroğlu İbrahim Bey getirilir. Diğer üyeler ise şunlardır: Cihangiroğlu Hasan Han Bey, Fahrettin Bey (Erdoğan), Çıldırlı Dr. Esat (Gaziyev) Bey, Hacıabbasoğlu Kerbelayi Mehmet, Karaçantalı Hacıoğlu Ahmet Bey, Molla Bilal Bey, Revanlı Ahunoğlu Tagı Beyü, Iğdırlı Alibeyoğlu Mehmet Bey, Gümrülü Halıcıoğlu Yusuf Bey, Borçalılı Kepenekçi Emin Ağa, Kağızmanlı Ali Rıza (Ataman) Bey, Digorlu Maksutagaoğlu Hasan Ağa.
Geçici hükümetin oluşumundan sonra İngiliz heyeti Kars’a gelir. 9. Ordu’dan savunma hatlarını ve önemli askeri mevkileri devralmaya başlarlar. Fakat İngilizlerin istediği, Sarıkamış bölgesindeki Ruslara ait hububat depoları teslim edilmez. Albay Temperli, Kars Geçici Hükümet Başkanlığı’na, İngiliz Sömürge Valiliği’nin idaresinde olduklarını hatırlatarak, prensiplere uymaları konusunda uyarır, taleplerinin bir dahaki gelişlerinde mutlaka karşılanmasını ister.
Ocak 1919’da gerek Kars’ta, gerekse Ardahan’da toplanan kongreler işgale karşı direniş kararı alır. Ardahan Kongresi daha çok Teşkilatı Mahsusa ağırlıklıdır. Kongreye dolaylı olarak Halit Paşa’nın emrinde bulunan Teşkilatı Mahsusa şefi Hüsamettin Ertürk’ün müdahale eder. Aynı müdahale Ocak 1919 Kars Kongresi’nde de yapılmaya çalışılır ancak etkili olmaz. 10 bin seçmene bir milletvekili düşecek tarzda yapılan Ardahan seçimleriyle Büyük Kars Kongresi gerçekleştirilir.
Kongreye güneybatı Kafkasya’dan 131 temsilci katılır. 17–18 Ocak günleri devam eden oturumlarda Cenub-i Garbi Kafkas Demokratik Cumhuriyeti Hükümeti Muvakatı Milliyesi adıyla yeni bir hükümet oluşturulur.
Hükümet Reisi: Cihangirzade İbrahim Bey, Parlamento Başkanı: Çıldırlı Dr. Esat (Gaziyev) (Oktay), İçişleri Bakanı: Kağızmanlı Ali Rıza Bey, Adliye Bakanı: Ağabababeyoğlu Abbas Ali Bey, Dışişleri Bakanı: Fahrettin Bey (Erdoğan), Savaş Bakanı: Cihangiroğlu Hasan Han Bey, Maliye Bakanı: Mihail Andreyanov, (daha sonra) Kocaoğlu Mehmet Bey, İase Bakanı: Hasanbeyoğlu Mehmet Bey, (daha sonra); Yusufzade Yusuf Bey (Malta’ya sürgün edilen), Nafıa Bakanı: Mahmut Bey, Ziraat Orman ve Ticaret Bakanı: Ali Ekber Kazım, Posta Genel Müdürü: Bayan Arlof, (daha sonra) Mehmetbeyoğlu Muhlis Bey.
30 Ocak 1919’da yapılan kurultayda alınan karar gereği oluşan hükümet, Kars’taki siyasi iradeyi galip devletlere ve Paris Barış Konferansı üyelerine deklare etmeyi kararlaştırır. Deklarasyon bildirisi, Server Atamanoğlu (Fevzullah Server Ataberk) tarafından kaleme alınır.
İngiliz Genel Valisi’nin Kars Hükümeti’ne yaptığı uyarılar ciddiye alınmadığından hükümete bir müdahale olasılığı belirmiştir. Bu nedenle hükümet, Türkiye siyasal tarihinde ilk defa uygulanacak cumhuriyet sistemini oluşturmayı kararlaştırır. 25 Mart 1919’da geçicilik sıfatı kaldırılır ve devletin adı Cenub-i Garbi Demokratik Kafkas Cumhuriyeti olarak kabul edilir.
Kurulan Cumhuriyet için 18 maddelik demokratik bir anayasa hazırlanır. Bu anayasaya göre kadınlara seçme ve seçilme hakkı verildiği gibi, 18 yaşına gelen herkesin oy kullanabileceği de hüküm altına alınır. Çok kısa ömürlü olmasına rağmen Türkiye siyasal tarihinde ‘Cumhuriyet’ ilk kez telaffuz edilmiştir. Ayrıca ‘demokratik anayasa’ tabiri Kars Cumhuriyeti’nden kalmadır.
İngilizler 13 Nisan’da parlamento binasına gelerek (bugünkü Vali Konağı) hükümet üyeleri ve parlamenterin listesini isterler. Verilen listede adı geçenler tutuklanır ve Malta’ya sürgün edilir. Sürgün edilenler arasında Polonya asıllı Kars Milletvekili Simon Racinsky ve Rum asıllı Stefan Vafiyadis'de vardır. Ancak Fahrettin Erdoğan yakalanamaz. Zira o dönemde Erzurum’da kurulacak olan kongreye katılmak için Yusuf Bey'le (Oltulu Yusuf Bey) Oltu bölgesinde çalışma yapmaktadır.
Kars Cumhuriyeti devam edemez. İngilizler tarafından Kars bölgesine geçici yeni bir hükümet atanır. Bu yönetimin başına Meşhedi Samet Ağa getirilir. Başkan yardımcısı Dr. Esat, Sekreter Sultanoğlu Haşim ve Süregel-Aküzümlü Esadullah'dır. Ayrıca Arifağaoğlu Aziz ve Hayrullah Dağlı ile bir Rum ve bir Malakan temsilciden oluşan geçici bir yönetim kurulur.
1920’lere gelindiğinde Kars ve çevresi İngiliz taraftarı Taşnak Sutyun komitelerinin saldırılarına maruz kalır. Atanmış olan geçici yönetim yaşanan büyük acılara engel olamaz. Dr. Esat birkaç defa Azerbaycan parlamentosunda bölgeyle ilgili sıkıntıları dile getirse de çözüm bulunamaz. Müslüman halk kendi kendini savunmak amacıyla milis kuvvetleri oluşturur.
Taşnak ve Hınçak komitelerinin baskısı sonucu bölgedeki Rum aileler göçe zorlanır. Bu ailelerin bir kısmı Gürcistan başta olmak üzere Kafkasya’ya bir kısmı da doğu Karadeniz’e göç etmek zorunda kalır. Anadolu’da kalan Rum nüfus ise mübadele yıllarında Selanik’e göç eder. Bugün Selanik’te Kars kökenli Rum aileler yaşamaktadır.
Aynı yıllarda Rusya’da galip gelen Bolşevikler, İngiliz kuvvetlerini ve işbirlikçilerini zayıflatırlar. Türkiye’de ise Milli Mücadele Kongreleri yapılmış, hükümet organları oluşturulmuştur. Doğu Anadolu, güçlü olan 15. Kolordu’nun en güvenli bölgesidir. Eylül ve Ekim aylarında 15. Kolordu’ya bağlı birlikler bölgeye gelir. 30 Ekim’de Kars tamamen Türk ordusunun kontrolüne girer.
Gümrü’de bir mübadele anlaşması yapılır. Moskova Anlaşması ile kesin sınırlar belirlenir. Kars Antlaşması sınırı çizer ve Kars, Türkiye sınırları içinde kalır.
Kasım 1920’de bölgeye bir Sovyet delegasyonunun geleceği haberi alınır. Bu delegasyonun, Kurtuluş Savası’nda Sovyetlerin vereceği 10 milyon altın rublenin ilk dilimini de beraberinde getireceği bildirilir. Kasım sonunda Kars’a gelen heyetin başında Sovyet Büyükelçisi Budy Midivani vardır. Beraberindekiler ise Türkiye Komünist Partisi Başkanı Mustafa Suphi ve arkadaşlarıdır. İlk Sovyet yardımı olan beş yüz bin altın ruble Kars Valisi tarafından teslim alınır. Gelenler Ticaret Kulübü’nde devlet misafiri olarak konuk edilirler.
Büyükelçi Midivani ve Mustafa Suphi ilerleyen günlerde Malakan köylerini dolaşırlar. Köylerde büyük bir coşkuyla karşılanırlar. Kazım Karabekir bu durumdan hoşnut olmaz, Mustafa Suphi ve beraberindekiler istenmeyen adam ilan edilirler.
Mustafa Suphi ve arkadaşları Kars’ta 24 gün kalırlar. Erzurum’da yayımlanan Albayrak gazetesine göre Kurtuluş Savaşı’na katılmak üzere Türkiye’ye gelmişlerdir. TKP heyeti Aralık sonlarına doğru Erzurum’a geçer. Ancak dolaştıkları Malakan köyleri daha sonra boşaltılır. Resmi gerekçe ise Malakanların askerlik yapmak istememeleridir. Malakanlar bu gerekçeyle Sovyetlere gönderilirler.
Birinci dönem Büyük Millet Meclisi'ne Kars’tan üç milletvekili girer. Bunlar Fahrettin Erdoğan, Cavit Bey ve Ali Rıza Ataman’dır. İkinci dönem Ahmet Ağaoğlu da bölgeden milletvekili seçilir. Beşinci dönemde Yusuf Akçura (Türk Tarih Kurumu Başkanı), altıncı dönemde ise edebiyat tarihçisi Fuat Köprülü Kars’tan milletvekili seçilir. On birinci dönemde Kars, Cumhuriyet Parlamentosu’na 12 milletvekili gönderir.
ATATÜRK’ÜN KARS’A GELİŞİ
M. Kemal Atatürk, 6 Ekim 1924’te Kars’a gelir. Esi Latife Hanım, Yaveri Salih Bozok, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Başyaver Rusuhi Bey, İsmail Hakkı Tekçe, Miralay Emin Bey, Ali Kılıç Bey ve Miralay Nazım Bey ile beraber şehri dolaşırken Karslılar tarafından coşkuyla karşılanır. Atatürk’ün Kars’a gelişi sıradan bir yurt gezisi değildir. Erzurum ve Sarıkamış civarında meydana gelen yıkıcı depremin etkilerini yerinde görmek için önce Erzurum’a ardından da Sarıkamış’a gider.
O dönemde Kars Valisi İ. Edhem Aykut (Topal Vali) ve Belediye Başkanı Cihangiroğlu İbrahim Aydın Bey’dir. Atatürk’ün Kars’ta bulunduğu süre yaklaşık 10 saattir. Bu süre zarfında resmi kurumlar (Valilik, Belediye, Kız Lisesi) dışında Türk Ocağı’na da uğrar, bölge insanının taleplerini dinler. Bu taleplerin başında kamu yatırımları gelir ayrıca bölgedeki nüfusa ilişkin iskân sorunu da anlatılır.
1920 ile 1930 arasında Kars bölgesine Kafkasya’dan göç ettirilen Müslüman aileler ciddi bir iskân sorunu ile karşı karşıyadır. Rum, Ermeni ve Malakanlar’dan boşalan çevre köylerde bölge insanı geçici olarak iskân edinmiştir. 1930 yılından sonra uygulanan iskân kanunu ve mera koruma kanunu doğrultusunda yeni yerleşim alanları oluşturulduğu gibi, göçmenlere de kısmi tapu verilir.
Cumhuriyet Hükümeti ciddi bir toprak reformu düşünmektedir. Asıl tapu dağıtımı toprak reformundan sonra yapılacaktır. Ne yazık ki DP iktidarlarıyla gelişen süreç ve tasfiye edilemeyen mütegallibe, toprak reformunun gerçekleşmesine engel olur.
Kars bölgesinde iskân sorunu 1930 yıllarından sonra da ciddi bir biçimde devam eder. Kafkasya’dan Kars bölgesine gelmiş olan Müslüman ahali (Azeri, Terekeme, Kürt, Yerli, Türkmen) merkez ve köylere yerleşir. Durum bugüne kadar değişmeden sürer.
KARS KAFKAS CUMHURİYETİ HÜKÛMETİ pdf
CENUB-İ GARBİ KAFKAS HÜKÜMETİ’NDEN, TBMM’YE pdf
KARS MİLLÎ ŞÛRA HÜKÛMETİ ÜZERİNE NOTLAR pdf
